Իրավունքի չարաշահում․ ընդհանուր դիտարկում
Օրենսդիրն իրավունքի սուբյեկտներին սուբյեկտիվ իրավունքներ վերապահելուց զատ, կանխորոշում է նաև այդ իրավունքների իրականացման սահմանները։ Եթե իրավունքի սուբյեկտը խախտում է օրենքով նախատեսված սահմանափակումները, ապա թույլ է տալիս իրավունքի չարաշահում։
Իրավունքի տեսությունը իրավունքի չարաշահումը բնորոշում է որպես թույլատրելի ընդհանուր վարքագծի շրջանակներում իրավունքներն իրականացնելիս իրավազոր անձի կողմից անթույլատրելի ձևերի օգտագործմամբ կատարվող իրավախախտման առանձնահատուկ տեսակ և այն պայմանականորեն դասակարգում է երկու հիմնական խմբի․
- Իրավունքի չարաշահում, որը կատարվում է այլ անձանց վնաս պատճառելու ուղղակի մտադրությամբ (շիկանա)․
- Իրավունքի չարաշահում, առանց այլ անձանց վնաս պատճառելու մտադրության, բայց օբյեկտիվորեն նրանց վնաս պատճառող․
Իրավունքի չարաշահումն արձանագրվում է, երբ առկա է, որպես կանոն, հետևյալ պայմանների համակցությունը.
- Անձը պետք է ունենա համապատասխան սուբյեկտիվ իրավունքը,
- Իրավունքի չարաշահումը տեղի է ունենում սուբյեկտիվ իրավունքի իրացման ընթացքում. անձն առերևույթ գործում է իրավական կարգադրագրերին համապատասխան,
- Անձի առերևույթ իրավաչափ գործողությունները հանգեցնում են պետության, հանրության կամ այլ անձանց օրինական շահերի խախտմանը, իսկ անձը ձգտում է հասնել իր համար ցանկալի արդյունքին կամ նպատակին,
- Իրավունքի չարաշահումը կամային գործընթաց է, այսինքն, անձը գիտակցում է, որ ինքն իր սուբյեկտիվ իրավունքը չարաշահում է, հետևաբար՝ պետք է կանխատեսի, որ կարող է վնաս պատճառել պետության, հանրության կամ այլ անձանց օրինական շահերին:
ՀՀ իրավական համակարգում իրավունքի չարաշահման արգելքը ամրագրվել է, ի թիվս այլնի, նաև ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում (այսուհետ նաև՝ Օրենսգիրք)։
Մասնավորապես՝
Օրենսգրքի 12-րդ հոդվածը սահմանում է․
- Քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց այն գործողությունները, որոնք իրականացվում են բացառապես այլ անձի վնաս պատճառելու մտադրությամբ, ինչպես նաև իրավունքն այլ ձևով չարաշահելը չի թույլատրվում:
- Մրցակցության սահմանափակման նպատակներով քաղաքացիական իրավունքներն օգտագործել, ինչպես նաև շուկայում գերիշխող դրությունը չարաշահել չի թույլատրվում:
- Նույն հոդվածի 1-ին կետով նախատեսված պահանջները չպահպանելու դեպքում դատարանը կամ արբիտրաժային տրիբունալը կարող է մերժել անձին նրան պատկանող իրավունքի պաշտպանության հարցում:
Վերոգրյալից հետևում է, որ արգելվում են ինչպես բացառապես այլ անձի վնաս պատճառելու մտադրությամբ իրականացված գործողությունները (շիկանա), այնպես էլ իրավունքն այլ ձևով չարաշահելը․
Ընդգծված ուշադրության է արժանացել մրցակցության սահմանափակման նպատակներով քաղաքացիական իրավունքների օգտագործման, ինչպես նաև շուկայում գերիշխող դիրքը չարաշահելու արգելքը․
Որպես իրավունքի չարաշահման իրավական հետևանք՝ սահմանվել է վեճը լուծող մարմնի կողմից սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանության մերժման հնարավորությունը։ Իրավունքի չարաշահման դիտանկյունից օրենքի խախտմամբ ձեռք բերված կամ ձևականորեն օրենքի պահպանմամբ, սակայն իրավունքի նպատակային նշանակությանը հակառակ գործելու մտադրությամբ, այսինքն` իրավունքի չարաշահմամբ ձեռք բերված սուբյեկտիվ իրավունքը ենթակա չէ պաշտպանության։
Հարկ է նաև նշել, որ ՀՀ սահմանադրական դատարանը 2021թ․ հոկտեմբերի 12-ին թիվ ՍԴՈ-1613 որոշմամբ արձանագրել է, որ օրենքում «իրավունքի չարաշահում» հասկացության և հատկանիշների բացահայտված չլինելն ինքնին չի կարող գնահատվել իբրև խնդրահարույց իրավական որոշակիության տեսանկյունից (տե´ս ՀՀ սահմանադրական դատարանի 12 հոկտեմբերի 2021 թվականի թիվ ՍԴՈ-1613)։